Το Δογματικό υπόβαθρο στην αψίδα του Αγίου Παντελεήμονα Βελανιδίων

  Ο ΕΥΑΓΓΕΛΙΣΜΟΣ - Ο ΜΕΛΙΣΜΟΣ - 

Ο ΕΠΩΝΥΜΟΣ ΑΓΙΟΣ

   Χαρά Κωνσταντινίδη

 

ΑΘΗΝΑ 1999 

  Τά Βελανίδια, χωριό της επαρχίας 'Επιδαύρου Λιμηράς στά νότια της Πελοποννήσου, βρίσκεται λίγο πρίν άπό τό ακρωτήρι τοΰ Μαλέα, τοΰ νοτιότερου άκρου της Βαλκανικής χερσονήσου. Πάνω σε ΰψωμα στή νοτιοανατολική πλευρά τοΰ οικισμού σώζεται ό ναός τοΰ Αγίου Παντελεήμονα, οι τοιχογραφίες τοΰ οποίου εντάσσονται χρονολογικά στην τελευταία τριακονταετία τοΰ 13ου αιώνα. Ή τοιχογράφηση της εκκλησίας φαίνεται οτι περιορίσθηκε στό χώρο της αψίδας, τό εικονογραφικό πρόγραμμα της οποίας διαμορφώνεται στό τεταρτοσφαίριο καί στίς δύο ζώνες πού δημιουργούνται στον ήμικύλινδρο. Στό τεταρτοσφαίριο διακρίνεται ή μορφή της Θεοτόκου με τό Χριστό νήπιο στό στήθος, μέσα σε δίσκο. Άπό κάτω καί στά άκρα της ανώτερης ζώνης τοΰ ήμικυλίνδρου εικονίζεται διακεκομμένη ή παράσταση τοΰ Ευαγγελισμού Μελισμοΰ καταλαμβάνει τίς δύο ζώνες τοΰ ήμικυλίνδρου της αψίδας· στην ανώτερη ζώνη, μεταξύ της διακεκομμένης παράστασης τοΰ Ευαγγελισμού, παριστάνεται τό κεντρικό τμήμα μέ τόν ευχαριστιακό Χριστό καί τους άγγέλους-διακόνους, ένώ στην κατώτερη, εκατέρωθεν τοΰ παραθύρου, βρίσκονται οι συλλειτουργοΰντες ιεράρχες .Στό βόρειο άκρο τής ϊδιας ζώνης ϊσταται ό επώνυμος άγιος τοΰ ναού, ό άγιος Παντελεήμονας. Στην έξίτηλη σύνθεση τής Θεοτόκου μέ τό Χριστό δέν διακρίνεται αν ή Παναγία παριστάνεται δεομένη ή κρατάει τό δίσκο. 

Ό Χριστός φορεί χιτώνα καί ιμάτιο, ευλογεί μέ τό δεξιό καί στό αριστερό κρατάει κλειστό ε'ιλητό. Μάλλον πρόκειται γιά τήν παράσταση τής Βλαχερνίτισσας, ό εικονογραφικός τύπος τής οποίας3 είναι συχνός στίς περιοχές τής 'Επιδαύρου Λιμηράς4 και τής Μάνης5, αντίθετα άπό τόν τύπο της Νικοποιού6 πού επιλέγεται σπανιότερα7. Ή σκηνή τοϋ Ευαγγελισμού ακολουθεί τη διαδεδομένη άπό τό 12ο αιώνα διάταξη, ή οποία ιστορείται σέ δύο μέρη8. Στό αριστερό τμήμα εικονίζεται ό άγγελος πού έρχεται μέ ανοιχτό βηματισμό φορώντας χιτώνα καί ιμάτιο, τείνει τό δεξιό χέρι σέ χειρονομία λόγου καί στό αριστερό κρατάει σκήπτρο που μόλις διακρίνεται ή Θεοτόκος έ'νθρονη, μετωπική, κρατώντας στό δεξιό χέρι τό αδράχτι καί στό αριστερό τό νήμα, ένώ στά δεξιά της υψώνεται απλό οικοδόμημα 9. Ό τρόπος πού έ'χει αναγραφεί ή επιγραφή: Ό Χαιρε-τισμός, σέ διακεκομμένη γραφή, εντοπίζεται καί σέ άλλες παραστάσεις κοντινών μνημείων πού χρονολογούνται στό δεύτερο μισό τοϋ 13ου αίώνα, όπως στον 'Άγιο Δημήτριο τών Κροκεών (1286), στον 'Άι-Στράτηγο τοϋ Αγίου Νικολάου Μονεμβασίας (1250 περ.) καί στην Παναγία Άνδρουμπεβίτζια (τέλη τοϋ 13ου αι.)10. Είναι σύνηθες νά εικονίζεται ή παράσταση τοϋ Εύαγγελισμοΰ στό μέτωπο της αψίδας ή στίς παραστάδες τοΰ ανατολικού τοίχου, επιφάνειες πού στό ναό τοΰ Αγίου Παντελεήμονα διαθέτουν όμως ελάχιστο πλάτος. Τό εικονογραφικό θέμα συνδέεται μέ τόν ευχαριστιακό κύκλο τοΰ ίεροΰ, χάρη στη δογματική του σημασία ώς απαρχή της θείας Οικονομίας. Στην περίπτωση πού εξετάζεται, ή παράσταση τοΰ Ευαγγελισμού εμπλέκεται μέ εκείνη τού Μελισμού, τού όποιου πλαισιώνει τό κεντρικό τμήμα. Τις δύο συνθέσεις συνδέει ή παρουσία τοΰ Αγίου Πνεύματος11: κατά τή στιγμή τοΰ Χαιρετισμού, σύμφωνα μέ τό Ευαγγέλιο12, και κατά τή μεταβολή των τιμίων δώρων σέ σώμα καί αίμα τοΰ Χριστού 13, στιγμή όπου τό Άγιον Πνεύμα είναι «άοράτως παρόν»14. Ό επώνυμος άγιος τοΰ ναού1 5 , τοΰ όποιου διασώζεται μόνον ή κεφαλή, ταυτίζεται άπό τήν επιγραφή άλλα καί άπό τά φυσιογνωμικά του χαρακτηριστικά (Είκ. 2)16. Ή μετωπική μορφή τοΰ αγίου πού εικονίζεται πίσω άπό τό Χρυσόστομο, έ'χει καταλάβει τή θέση όπου, κατά τό καθιερωμένο εικονογραφικό πρόγραμμα, θά έπρεπε νά εικονίζεται ένας ακόμη συλλειτουργών ιεράρχης άπό τήν παράσταση τοΰ Μελισμού. Παρόμοια απόκλιση παρατηρείται στην αψίδα δύο κοντινών μνημείων τού δεύτερου μισού τοΰ 13ου αιώνα, τού Άγιου Νικολάου στον 'Άγιο Νικόλαο Μονεμβασίας (δεύτερο μισό τοΰ 13ου αί.)1 7 καί τοΰ Άι-Γιάννη Ποταμίτη έξω άπό τήν Κοκκάλα της Προσηλιακής Μάνης (1275-1300)18. Άπό τήν ίδια εποχή εντοπίζονται στον ήμικύλινδρο της αψίδας παραστάσεις διαφόρων κατηγοριών άγιων, εϊτε ανάμεσα σέ ιεράρχες, όπως στό ναό της Παναγίας «στης Γιαλλοΰς» στή Νάξο (1288/89)19, εϊτε χωρίς τήν Άι-Στράτηγου στον 'Άγιο Νικόλαο Μονεμβασίας, ΛακΣπονό 9 παρουσία ιεραρχών, όπως στό ναό της Παναγίας στό Πλατόρι της 'Επιδαύρου Λιμηρας (τελευταίες δεκαετίεςτοΰ 13ου αι.) Σύνηθες έν τούτοις είναι νά εικονίζονται παραστάσεις τοΰ επώνυμου αγίου στό τεταρτοσφαίριο της αψίδας αρκετών παλαιολόγειων μνημείων της Μάνης21. Ή είκόνιση τοΰ επώνυμου αγίου στό χώρο της αψίδας ακολουθεί την ιδιόμορφη συντηρητική παράδοση πού επιβίωσε άπό την εικονογραφία τών Μαρτυρίων σε επαρχιακούς μεσοβυζαντινούς ναούς22, όπως στον Άγιο Παντελεήμονα τών Μπουλαριών (991/92)23 καί στον Ταξιάρχη στά 'Άλυκα της Μάνης (10ος αι.)2 4 ή στον 'Άγιο Μερκούριο της Κέρκυρας (1074/75)25. Ό ευχαριστιακός Χριστός τοΰ Μελισμοΰ κείται απευθείας ξαπλωμένος πάνω στην αγία τράπεζα πού έχει τή μορφή επιθανάτιας κλίνης, ώριμος νεκρός μέ τά μάτια κλειστά, γενειάδα καί μακριά μαλλιά (Ε'ικ. 1, 3). Είναι γυμνός, μέ τό μέσον τοΰ κορμού του σκεπασμένο άπό τόν αέρα καί τά χέρια απλωμένα κατά μήκος τοΰ σώματος του* άπό τή δεξιά πλευρά του έκρέει αίμα καί νερό, ένώ πίσω του βρίσκονται ό δίσκος καί τό ποτήριον. Ή παράσταση συνοδεύεται άπό τήν επιγραφή Όθνόμενος. Δύο αγγελοι-διάκονοι κρατώντας ριπίδιο μέ βαθμιδωτό φυλλοφόρο σταυρό καί τά συμπιλήματα Ί(ησοϋς) Χ(ριστό)ς ν(ι)κ(α), προσκλίνουν στην αγία τράπεζα. Στην κατώτερη ζώνη της παράστασης βρίσκονται τρεις συλλειτουργοΰντες ιεράρχες, πού φορούν πολυσταύρια φελόνια καί κρατούν ανοιχτά ενεπίγραφα λειτουργικά ε'ιλητά. Άπό τίς επιγραφές ταυτίζονται ό Χρυσόστομος καί ό Βασίλειος· στό είλητό τοΰ πρώτου αναγράφεται ή επιγραφή μέ τήν ευχή της υψώσεως τοΰ άρτου, πού λέγεται λίγο πρίν άπό τή στιγμή τοΰ μελισμοΰ26. Ή παράσταση τοΰ Μελισμοΰ καθιερώθηκε επίσημα στή βυζαντινή εικονογραφία στά τελευταία χρόνια τοΰ 12ου αιώνα27.

Πρόκειται γιά τή συμβολική είκόνιση της τέλεσης τοΰ μυστηρίου της θείας Ευχαριστίας, κατά τήν οποία ό άρτος καί ό οίνος της θείας Ευχαριστίας μεταβάλλονται καί καθαγιάζονται σέ σώμα καί αίμα τοΰ Χριστού28. Ή καθιέρωση καί ή εξάπλωση τοΰ θέματος συνδέθηκε πρόσφατα τόσο μέ τήν έριδα «περί φθαρτοΰ ή άφθαρτου τοΰ σώματος τοΰ Χριστού», οσο καί μέ τίς διαφορές ως προς τό τυπικό τοΰ μυστηρίου ανάμεσα στις δύο Εκκλησίες, Κωνσταντινουπόλεως καί Ρώμης29. Ή κατώτερη ζώνη τοΰ ήμικυλίνδρου της αψίδας είναι ή θέση στην όποια εικονίζεται κατά κανόνα τό εικονογραφικό θέμα καί ή τοποθέτηση του πίσω ακριβώς άπό τήν υπαρκτή άγια τράπεζα τοΰ ναοΰ συνταυτίζεται απόλυτα μέ τό χώρο όπου τελείται τό μυστήριο της θείας Ευχαριστίας30. Σέ ελάχιστες περιπτώσεις ή σύνθεση τοποθετείται στην ανώτερη ζώνη τοΰ ήμικυλίνδρου ή καταλαμβάνει καί τίς δύο ζώνες του, δπως στον Άγιο Παντελεήμονα, μια θέση πού στάθηκε μεταβατική καί οφειλόταν μάλλον στην επιθυμία νά μήν εμποδίζεται ή θέαση της παράστασης εξαιτίας τοΰ τέμπλου του ναοΰ3 3 . Στίς δίζωνες αυτές συνθέσεις, ό ευχαριστιακός Χριστός μαζί μέ τους άγγέλους-διακόνους, πού ολοκληρώνουν τήν εικονογραφία τοΰ θέματος 34, βρίσκονται στην ανώτερη ζώνη καί οι ιεράρχεςστην κατώτερη35. Γιά τήν απόδοση της μορφής τοΰ ευχαριστιακού Χριστοΰ στό ναό των Βελανιδιών δεν επιλέχθηκε ή πιό διαδεδομένη παραλλαγή τοϋ Μελισμοΰ, δηλαδή τοϋ Χρίστου ζωντανού σέ νηπιακή ηλικία μέσα στό δίσκο, άλλα ή ασυνήθιστη παραλλαγή τοϋ θυομένου ή μελιζομένου, δηλαδή τοϋ Χρίστου πεθαμένου σέ ώριμη ηλικία, άπό τήν πλευρά τοϋ οποίου ρέει τό αίμα καί τό νερό. Ή παραλλαγή τοϋ θυομένου ή μελιζομένου Χρίστου νομίζω πώς πρωτοπαρουσιάσθηκε στην αψίδα τών Αγίων Θεοδώρων της Καφιόνας (1263/64-1270. Τό σχήμα διαδόθηκε ευρέως στή Λακωνία39 καί σώζεται έκτος άπό τόν 'Άγιο Παντελεήμονα τών Βελανιδιών, στον Άγιο Χρυσόστομο τοϋ Γερακιοϋ (1300), στον Άγιο Ανδρέα της Κάτω Καστανιάς (1375-1400, στή Χειμάτισσα της Φλόκας (1400) 4 2 καί στον Άγιο Γεώργιο τοϋ Μαλέα (αρχές τοϋ 15ου αι.) (Είκ. 8)43. Τό πιθανότερο είναι νά είχε τήν Ιδια μορφή ό ευχαριστιακός Χριστός καί στίς μισοκατεστραμμένες τοιχογραφίες τών Άγιων Θεοδώρων τοϋ Μισοχωρίου (1250-1275)44, τοϋ Άσκηταριοΰ της Μονεμβασίας (1275-1300)45, τοϋ Άι-Στράτηγου τοϋ Μαριορέματος (1350-1360)46, τοϋ Άγιου Κωνσταντίνου τών Βελανιδιών (τέλη τοϋ 14ου αι.)4 7 καί τοϋ Αγίου Γεωργίου των Μολάων (αρχές τοϋ 15ου αι.), ένώ στις παραστάσεις της 'Αγίας Μαρίνας στό Βούταμα (13ος-14ος αι.) καί τοΰ Ταξιάρχη στην Κάτω Καστανιά (1375-1400) έχει την απλούστερη μορφή, τοΰ ώριμου νεκροί}49. Στίς παραστάσεις τοΰ Αγίου Παντελεήμονα των Βελανιδιών, τοΰ Άσκηταριοΰ της Μονεμβασίας, τοΰ 'Άι-Στράτηγου τοΰ Μαριορέματος, της Χειμάτισσας της Φλόκας καί τοΰ Αγίου Γεωργίου τών Μολάων ό Χριστός είναι ξαπλωμένος απευθείας πάνω στην αγία τράπεζα, ένώ στους Αγίους Θεοδώρους της Καφιόνας ,στον 'Άγιο Χρυσόστομο τοΰ Γερακιοΰ στον Άγιο Ανδρέα της Κάτω Καστανιάς καί στον Άγιο Γεώργιο τοΰ Μαλέα βρίσκεται μέσα στό δίσκο* πιό χαρακτηριστικά, στην Καφιόνα, στό Γεράκι καί στό Μαλέα τό αίμα καί τό νερό πού έκπηδά άπό τήν πλευρά του περισυλλέγεται μέσα στό ποτήριον). Ή έπιγραφή-τίτλος Ό θνόμενος, πού σώζεται στην παράσταση τοΰ Αγίου Παντελεήμονα τών Βελανιδιών καί επαναλαμβάνεται στό Ασκηταριό της Μονεμβασίας, στον Άγιο Χρυσόστομο τοΰ Γερακιοΰ καί στον Άγιο Γεώργιο τοΰ Μαλέα, αποτελεί προσωνυμία τοΰ ευχαριστιακού Χριστού50. Ή επιγραφή αυτή, πού συνοδεύει τό εικονογραφικό θέμα άπό τά μέσα τοΰ 13ου αιώνα, είναι αρκετά συχνή στά μνημεία της Λακωνίας Ή μορφή τοΰ ευχαριστιακού Χριστού, θυομένου ή μελιζομένου νεκρού σέ ώριμη ηλικία, αποτελεί δημιούργημα της παλαιολόγειας εικονογραφίας52. Τό είκονογραφικό στοιχείο πού δηλώνει τήν παραλλαγή αυτή τού Μελισμού είναι ή τρυπημένη δεξιά πλευρά τοΰ νεκροΰ ώριμου Χριστού, άπό τήν όποια ρέει τό αίμα καί τό νερό, πού σέ ορισμένες περιπτώσεις περισυλλέγεται στό άγιο ποτήριον. Ή λεπτομέρεια αυτή, πού εμπνέεται άπό τις ακολουθίες της Μεγάλης Εβδομάδας5 3 καί είναι γνωστή στή μνημειακή ζωγραφική άπό τήν εικονογραφία της Σταύρωσης στό ναό της Θεοτόκου στή Studenica (1208/9)54, εμπλουτίζει τό θέμα τοΰ Μελισμού εξαιτίας τοΰ ευχαριστιακού της περιεχομένου, μέ πρώτο σωζόμενο μνημείο τους Άγιους Θεοδώρουςστην Καφιόνα (1263/64-1270) (Είκ. 4). Οι παραστάσεις άπό τίς όποιες έγινε γνωστή ή μορφή τοΰ ευχαριστιακού Χρίστου, θυομένου ή μελιζομένου νεκρού, διασώζονται όλες στό χώρο της Λακωνίας καί όδηγοΰν στην υπόθεση πώς ή παραλλαγή αυτή αποτελεί Ιδίωμα πιθανώςτης περιοχής. Τό δογματικό υπόβαθρο της παραλλαγής τοΰ ευχαριστιακού Χρίστου θυομένου-μελιζομένου νεκροΰ καθορίζεται άπό τό κείμενο καί τό τυπικό τής θείας λειτουργίας καθώς καί άπό τήν ιερή παράδοση.

Ή επίσημη αντίληψη τής 'Εκκλησίας συνδέει τό σώμα καί τό αίμα τής θείας Μετάληψης μέ τό Πάθος καί τήν 'Ανάσταση τοΰ Χρίστου56. Στην πραγματεία τοΰ Ευθυμίου Ζηγαβηνοΰ (1080-1122) Πανοπλία δογματική, πού συντάχθηκε μέ εντολή τοΰ αυτοκράτορα 'Αλεξίου Α' Κομνηνοΰ57, καθώς καί στά επίσημα πρακτικά τών συνόδων πού συγκλήθηκαν στην Κωνσταντινούπολη τό 1156 καί τό 1167 καί κατέγραψε ό Νικήτας Χωνιάτης, ή θυσία τής θείας Ευχαριστίας συνδέεται μέ τό θάνατο του Χριστου, ένώ τό περιεχόμενο τοΰ ποτηριού με τό αίμα άπό την πλευρά του. Στά πρακτικά των δύο συνόδων επιστρατεύθηκε μιά σειρά κειμένων, άπό τά όποια τό πιό χαρακτηριστικό είναι τοΰ Χρυσοστόμου, οπού αναφέρεται: Ήνίκα προσέρχη τω θνσιαστηρίφ καί μεταλαμβάνεις το αίμα Χρίστου εκ τον ποτηριού, οντω νόμιζε ότι το στόμα σον τή πλενρά Χρίστου προσέθηκας και εκ της πλενράς αντοϋ πίνεις58. Ή Ιδια αντίληψη ακολουθείται καί στίς ερμηνείες της θείας λειτουργίας τοΰ Θεοδώρου Άνδίδων (1054-1067περ.) καί τοΰ Νικολάου Καβάσιλα (1322-1392/97 περ.)·στην πρώτη αναφέρεται: ...τα εν τη θεία ίερονργία τελούμενα τύπον είναι τον σωτηρίον πάθονς καί της ταφής καί της αναστάσεως τον Χρίστου καί θεοϋ ημών καί στη δεύτερη: ομοίως ό οίνος, αντο το αίμα το εκπηδήσαν εσφαττομενον τον σώματος59. 'Επίσης, στίς ερμηνείες πού άπτονται των συμβολισμών τών χώρων τοΰ ναοΰ καί τών λειτουργικών αντικειμένων, ή κόγχη, ή πρόθεση καί ή αγία τράπεζα συνδέονται μέ τό σπήλαιο οπού ετάφη ό Κύριος ή τόν Κρανίου τόπον . Τό ε'ιλητό σχετίζεται μέ τη σινδόνη μέ την οποία τυλίχθηκε καί ενταφιάσθηκε ό Χριστός61, ή λόγχη καί ό σπόγγος μέ τη Σταύρωση62, τό κάλυμμα μέ τό σουδάριον καί την ταφή του, καί ό αέρας μέ τή σινδόνη63. Ώ ς έκ τούτου καί ή εικονογραφική λεπτομέρεια στην αψίδα τοΰ Αγίου Παντελεήμονα, οπού ή άγια τράπεζα, πάνω στην οποία είναι ξαπλωμένος ό ευχαριστιακός Χριστός, μοιάζει μέ νεκροκρέβατο (Είκ. 1,3), ακολουθεί τόν πατερικό συμβολισμό, σύμφωνα μέ τόν όποιο ή άγια τράπεζα τάφος $i___8(B$σV_Χριστού έπικέκληται64. Πιό συγκεκριμένα, ή είκόνιση τοΰ ευχαριστιακού Χρίστου νεκρού θυομένου-μελιζομένου στό θέμα τοΰ Μελισμοΰ μεταφέρει σέ εικόνα ορισμένες στιγμές άπό τό κείμενο καί τό τυπικό της θείας λειτουργίας. Είναι ή στιγμή κατά τήν ακολουθία της προσκομιδής, όταν ό ιερέας λογχίζειτό λειτουργικό αμνό στή δεξιά πλευρά του λέγοντας: εις τών στρατιωτών λόγχη τήν πλευράν αυτού εννξε καί ευθέως έξήλθεν αίμα καί νόωρ..., ένώ ό διάκονος έκχέει στό ποτήριον νάμα καί νερό65· επίσης, οι στιγμές που τελείται ό καθαγιασμός τοΰ οϊνου καί αμέσως μετά τό μελισμό ή μείξη τοΰ ζέοντος ύδατος στό ποτήριον, Σύμφωνα μέ τά παραπάνω, ή είκόνιση τοΰ αίματος καί τοΰ νεροΰ πού έκπηδά άπό τήν πλευρά καί τό ποτήριον οπού περισυλλέγεται, σχετίζονται μέ τό τυπικό της ετοιμασίας τών τιμίων δώρων, της ζέσης τοΰ νεροΰ καί της κοινωνίας τών πιστών. Είναι χαρακτηριστικό πώς σέ αρκετές άπό τις παραστάσεις πού παρουσιάσθηκαν διακρίνονται δύο πινελιές πού ξεκινούν άπό τήν πλευρά τοΰ ευχαριστιακού Χριστού, ή μία κόκκινη καί ή άλλη λευκή, δηλώνοντας τό αίμα καί τό νερό. Ή λεπτομέρεια αυτή μεταφέρει σέ εικόνα τό πατερικό κείμενο, τό όποιο ερμηνεύει τή λευκότητα τοΰ ζέοντος ύδατος εξαιτίας της άκίβδηλης πίστης καί τή θερμότητά του οία τήν ζέσιν τον Άγιου Πνεύματος61. Στην ταύτιση μάλιστα της στιγμής αυτής τής θείας λειτουργίας με την εικόνα υποβοηθούν καί τά κείμενα των είλητών πού κρατοΰν οι συλλειτουργοϋντες Ιεράρχες, καθώς καί ή επιλογή τους. Στό είλητό πού κρατάει ό Χρυσόστομος στον 'Άγιο Παντελεήμονα των Βελανιδιών αναγράφεται ή ευχή τής υψώσεως τοΰ άρτου πού λέγεται αμέσως μετά τό μελισμό: ...μεταόοϋναι ήμϊν τον άχράντον σώματος σον καί τον τιμίον αίματος...68, καί στό είλητό τοΰ Νικηφόρου στον Άγιο Γεώργιο τοΰ Μαλέα, ή επίκληση μετά τόν καθαγιασμό: ώστε γενέσθαι τοΐςμεταλαμβάνονσιν...69. Στό τελευταίο μνημείο ή παρουσία τοΰ Νικηφόρου Κωνσταντινουπόλεως (806-815)70 οφείλεται προφανώς στό 13ο κανόνα του, πού θεωρείται ή αρχαιότερη μαρτυρία γιά τή χρήση τοΰ ζέοντος ύδατος, σύμφωνα μέ τόν όποιο ον χρή ανεν Θέρμου λειτονργήσαι πρεσβντερον, ειμή κατά πολλήν περίσταση, καί ει ουδαμώς ευρίσκεται θερμόν...71. Ιδιαίτερο ενδιαφέρον έχει τό γεγονός οτι τό τυπικό τοΰ μυστηρίου τής θείας Ευχαριστίας τελείται διαφορετικά άπό τήν ορθόδοξη καί τή λατινική 'Εκκλησία72. Ή χρήση τοΰ ύδατος κατά τήν προσκομιδή καί ιδίως τοΰ ζέοντος κατά τήν αγία αναφορά, υπήρξε Ίδιον τοΰ βυζαντινού τυπικού. Είναι γνωστό πώς ή λατινική 'Εκκλησία αρνείται στους πιστούς της τό ποτήριον τής θείας Κοινωνίας, τοΰ οποίου μόνον οι ιερείς της μετέχουν. Ή περιοχή τής Λακωνίας στην οποία βρίσκονται όλα τά μνημεία πού αναφέρθηκαν, απελευθερώθηκε άπό τό φραγκικό ζυγό στά μέσα τοΰ 13ου αιώνα καί εντάχθηκε στή δικαιοδοσία τής μητροπόλεως Μονεμβασίας. Όμως, ή ευρύτερη περιοχή παρέμεινε περικυκλωμένη άπό τίς φραγκικές κτίσεις πού εξακολουθούσαν νά κατέχουν τό βορειοδυτικό τμήμα τής Πελοποννήσου. "Εχουν διασωθεί αναφορές λατινόφιλων ιερέων στην περιοχή καί ή διείσδυση τής λατινικής 'Εκκλησίας είχε φθάσει μάλλον μέχρι τό Ταίναρο, αν καί στή γνωστή επιστολή τοΰ Δημητρίου Χωματιανοΰ, πού χρονολογείται στό 1222, αναφέρεται ρωμαίος επίσκοπος Μάνης76. Ώ ς εκ τούτου, ήταν μάλλον αναγκαίες εικονογραφικές προτάσεις μέ σκοπό νά ξεκαθαριστούν οι συγχύσεις πού είχαν συσσωρευθεΐ ώς προς τόν τρόπο τής τέλεσης τοΰ μυστηρίου τής θείας Ευχαριστίας, εξαιτίας τών διαφορών ανάμεσα στις δύο 'Εκκλησίες, ορθόδοξη καί λατινική. Στό εικονογραφικό πρόγραμμα τής αψίδας τοΰ Αγίου Παντελεήμονα στά Βελανίδια εκφράζεται ή απαρχή τής θείας Οικονομίας μέ τήν παράσταση τοΰ Ευαγγελισμού, τό δόγμα τής 'Ενσάρκωσης μέ τή μορφή τής Βλαχερνίτισσας καί ή θυσία μέ τή σύνθεση τοΰ Μελισμοΰ. Τό σωτηριολογικό μήνυμα τονίζεται μέ τή μορφή τοΰ θυομένου Χριστού, άπό τήν πλευρά τοΰ οποίου ρέει ή θεία Κοινωνία, τής οποίας θά μεταλάβουν οι πιστοί, καί συμπληρώνεται μέ τήν παρουσία τών ιεραρχών πού τελοΰν τό μυστήριο τής θείας Ευχαριστίας, καθώς καί τοΰ επώνυμου αγίου πού μαρτύρησε γιά τόν θυόμενο. Στίς τοιχογραφίες συνδυάσθηκαν συντηρητικά καί νεωτερικά στοιχεία, όπως ή είκόνιση τοΰ επώνυμου άγιου καί ή νέα μορφή τοΰ ευχαριστιακού Χρίστου. Ό συνδυασμός συντηρητικών καί νεωτερικών στοιχείων χαρακτηρίζει τη γενικότερη διάθεση της εποχής αμέσως μετά τήν επάνοδο τών Βυζαντινών στίς λατινοκρατούμενες περιοχές, οπότε ήταν επιθυμητές τόσο ή σύνδεση μέ τήν παράδοση, όσο καί ή δημιουργία νέων τρόπων έκφρασης. Παράλληλα, ή έμπνευση τής νέας δυναμικής μορφής τοΰ εύχαριστιακοΰ Χρίστου θυομένου ή μελιζομένου καί ή προσπάθεια τής απόλυτης ταύτισης κειμένων καί εικόνας εντάσσονται στό ανανεωτικό καί έντονα ρεαλιστικό πνεΰμα τής εποχής τών πρώτων Παλαιολόγων.



Πανεπιστήμιο 'Αθηνών

 http://www.deltionchae.org/